Oog om oog, tand om tand is zelfs voor veel mensen die de Bijbel niet kennen toch een bekende uitdrukking. Het is volledig als spreekwoord geïntegreerd in de Nederlandse taal, waar het zoiets betekent als wraak nemen voor onrecht, door de dader hetzelfde aan te doen.
Maar is dat ook de Bijbelse betekenis van deze uitdrukking?
Oog om oog tand om tand
Als je de uitdrukking leest in Leviticus 24:19-20 wel. Daar staat:
Als iemand zijn naaste letsel toebrengt, moet hem hetzelfde aangedaan worden wat hij gedaan heeft: breuk voor breuk, oog voor oog, tand voor tand. Zoals hij de ander letsel heeft toegebracht, moet hem hetzelfde toegebracht worden.
Maar dat is niet de enige plek waar we de uitdrukking tegenkomen. In Exodus 21:23-25 staat:
Maar als er wel dodelijk letsel is, moet u geven leven voor leven, oog voor oog, tand voor tand, hand voor hand, voet voor voet, brandwond voor brandwond, wond voor wond, striem voor striem.
Dat geeft de uitdrukking een heel andere betekenis. De tekst uit Leviticus kun je gebruiken als argument voor een wraakactie; de tekst uit Exodus pleit juist voor een schadevergoeding aan het slachtoffer. Hoe zit het nou?
Joodse traditie
In de Joodse traditie wordt het ‘oog om oog-principe’ als een schadevergoedingsplicht uitgelegd. Het is eigenlijk heel simpel: als je iemand een oog uitslaat, moet je dat financieel vergoeden met iets dat een vergelijkbare waarde heeft als het oog. Dat is dus heel wat anders (of zelfs het tegenovergestelde) dan wraak nemen door bij de ander dezelfde schade toe te brengen.
Hoe komt dat verschil?
Dit verschil in uitleg kan twee redenen hebben:
- de Joodse traditie benadert de teksten vanuit de grondtaal (Hebreeuws) en niet vanuit een vertaling. Omdat sommige woorden of uitdrukkingen moeilijk te vertalen zijn kan een tekst in de vertaalde taal in bepaalde gevallen wat anders zeggen dan in de grondtekst
- in de Joodse traditie zijn naast de Bijbel zelf ook de uitleggingen daarvan van belang, omdat men gelooft dat ook de mondelinge leer Goddelijk is.
Daarnaast kunnen in de Joodse traditie meerdere uitleggingen van één tekst naast elkaar bestaan, zonder dat er één goed of één fout wordt gerekend. Dit komt onder meer voort uit de gedachte dat de mens nooit in staat kan zijn om Gods Woord letterlijk te verklaren.
Jezus en ‘oog om oog tand om tand’
De Heere Jezus haalt de uitdrukking oog om oog, tand om tand ook een keer aan. In Mattheüs 5: 38-42 lezen we:
U hebt gehoord dat er gezegd is: Oog voor oog en tand voor tand. Ik zeg u echter dat u geen weerstand moet bieden aan de boze; maar wie u op de rechterwang slaat, keer hem ook de andere toe; en als iemand u voor het gerecht wil dagen en uw onderkleding nemen, geef hem dan ook het bovenkleed; en wie u zal dwingen één mijl te gaan, ga er twee met hem. Geef aan hem die iets van u vraagt, en keer u niet af van hem die van u lenen wil.
Van deze uitspraak wordt vaak gezegd dat Jezus het tegenovergestelde beweert van het oog-om-oog-gebod uit de Tora. Maar het is de vraag of Hij dat echt zo bedoelde. Jezus zegt namelijk ‘dat er gezegd is’... Dat is wat anders dan ‘er staat geschreven’, wat Hij meestal gebruikte bij het citeren uit de Tora. Het lijkt er dus op dat Jezus hier niet wil afrekenen met het gebod zelf, maar juist een einde wil maken aan de negatieve interpretatie daarvan, die blijkbaar toen ook al bestond.
Jezus zet het zelfs nog scherper neer: oog om oog betekent niet alleen dat je de schade bij de ander moet vergoeden, maar er zelfs nog een schepje bij op moet doen.
Vertaling
Dit voorbeeld maakt duidelijk dat door de Bijbel vanuit de grondtekst naar modern Nederlands (of een willekeurige andere taal) te vertalen een verkeerde interpretatie op de loer ligt. Daarom is het interessant om te kijken naar de Joodse uitleg van deze tekst.
De Nederlandse rabbijn Raphael Evers zegt over deze uitdrukking:
“Een bekend Italiaans gezegde luidt ‘Traduttore, traditore’: vertaling is verraad. Letterlijke vertaling is nooit bepalend voor de betekenis van de Tora. Een kort voorbeeld. De Tora zegt: ‘oog om oog tand om tand’. Op grond van deze tekst, die door niet-joden gelezen wordt als het recht van vergelding, is het jodendom in de loop van de eeuwen een barbaarse wreedheid verweten, die in schril contrast stond met de christelijke leer van naastenliefde en genade.”
Maar dat is volgens rabbijn Evers niet terecht:
“De waarheid is echter dat de Rabbijnse traditie in ‘oog om oog tand om tand’ nooit anders dan slechts een schadevergoedingsplicht heeft gelezen; wanneer men iemand een oog uitslaat, moet men de schade financieel vergoeden. ‘Oog om oog’ betekent dus: ‘een uitgeslagen oog moet vergoed worden met de waarde van dat oog’. De letterlijke vertaling van dit vers heeft het aanzien van de joodse religie veel schade berokkend. Bij een joodse vertaling moet rekening worden gehouden met de lezende traditie, die zijn weerslag moet vinden ook in een ‘letterlijke’ vertaling naar de ontvangende taal. Een letterlijke vertaling vormt vaak aanleiding tot misbruik van Bijbelteksten. De vertaling moet passen in het doel en de structuur van de Tora.”
