De kerk is een bonte verzameling van allerlei kleuren, soorten en maten: gereformeerd, evangelisch, hervormd, reformatorisch, charismatisch, orthodox, vrijzinnig, baptist en katholiek, je kan het allemaal zo gek niet bedenken. Deze veelkleurigheid van de kerk wordt vaak gezien als een obstakel en vaak is dit ook zo. Maar toch kunnen we er misschien ook iets in zien van de veelkleurigheid van God. Allemaal ledematen van dat ene grote lichaam van Christus.
In het Jodendom kennen we eenzelfde veelkleurigheid. Heb je bijvoorbeeld weleens gehoord over een Jodendom zonder rabbijnen? Wist je dat er verschil bestaat tussen Noord- en Zuid-Europese Joden? En heb je weleens gehoord over de kracht van het Joodse gebed? Ken jij Moshe Mendelsohn? Als jij geïnteresseerd bent in pijpenkrullen, keppeltjes en diepzinnige discussies over Gods Woord ga je dit vast leuk vinden. De komende tijd verschijnt er iedere week een artikel over een Joodse stroming. Deze week: Kinderen van de Haskala.
Het eerste artikel ‘Een bonte Joodse optocht’ gemist? Lees ‘m hier.
Moshe Mendelsohn
In de 18e eeuw kwam de Joodse Moshe Mendelsohn (1709 – 1786) naar Berlijn. Hij kwam daar om te schrijven over de Verlichting. Hij was een praktiserende jood, maar daarnaast ook een filosoof. Moshe was geïntrigeerd door de ideeën van de verlichting en begon zo wetenschap en religie aan elkaar te koppelen. Hij schreef over deze ideeën en werd wijd gerespecteerd onder zijn tijdgenoten. Dit respect gebruikte hij om de positie van Joden te bevorderen. Zijn verlichte ideeën resulteerden in zijn idee dat de Joodse gemeenschap in de Duitse gebieden moest emanciperen. Niet langer moesten zij zich terugtrekken in hun eigen gemeenschappen, hun eigen tradities en hun eigen rechtbanken. Het was volgens Moshe tijd om de deur wat verder open te zetten. Hij was niet van plan de traditie te verlaten, maar er mocht wat hem betrof wel meer ruimte ontstaan. Zijn medestanders zouden dit later verder doortrekken en wel van de traditie afwijken.
Het was volgens Moshe tijd om de deur wat verder open te zetten. Hij was niet van plan de traditie te verlaten, maar er mocht wat hem betrof wel meer ruimte ontstaan.
Moshe stond voor de ‘Wissenschaft des Judentums’, de gedachte dat er een groot moreel gezag in de Joodse traditie bestond, maar dat het niet zozeer ging om goddelijke claims. Hij wilde wetenschap mengen met religie. Deze verlichting en emancipatie noemen we de Haskala. De Haskala was een belangrijk moment in de Joodse geschiedenis en luidde een nieuw tijdperk in. Het tijdperk van verschillende stromingen binnen het Jodendom.
De Haskala
Tot aan de Haskala waren er vooral etnische verschillen binnen het Jodendom. Hier en daar kon je een verschil in leerstellingen onderscheiden, maar er was vrij veel eenheid omdat men zich vasthield aan de Talmoed. Voor de Haskala had iedere stad of dorp waar Joden woonden een eigen rabbijn. Deze rabbijn was leraar en rechter en had veel respect van de plaatselijke bevolking. Het gezag van de rabbijnen kwam voort uit de Talmoed waaruit zij onderwezen aan de gemeenschap. De aanhangers van Moshe wilden dat de traditie werd opengebroken en er ruimte zou komen voor verlichtingsideeën.
De Duitse tekst van de bijbel schreef Moshe op met Hebreeuwse letters. Dit is hetzelfde wanneer wij bijvoorbeeld het Engelse woord ‘phone’ uitschrijven als ‘foon’.
Moshe wilde Joden volwaardige burgers maken. Eén van de dingen die hij deed om dat te bevorderen was het vertalen van de Tenach (het Oude Testament) in het Duits. Deze vertaling schreef hij echter niet op in het Duits, maar hij maakt een transcriptie. De Duitse tekst van de bijbel schreef hij op met Hebreeuwse letters. Dit is hetzelfde wanneer wij bijvoorbeeld het Engelse woord ‘phone’ uitschrijven als ‘foon’. Door de Tenach zo te vertalen konden Joodse mensen het Duits beter gaan beheersen. Het lanceerde een grote verandering voor de Duitse Joden.
De Biur
Zoals wel vaker in de Joodse geschiedenis werd de verandering in gang gezet door een geschrift. Moshe had de Tenach dus in het Duits vertaald, maar de echt grote stap van de Haskala was het schrijven van de Biur. Naast de Bijbel die nu in het getranscribeerd Duits te lezen was kon men nu ook een klein commentaar lezen bij ieder stuk van de Tenach. Dit commentaar noemde men de Biur en bevatte veelal verlichte ideeën. Dit was een grote stap voor het Jodendom. Niet langer leken religieuze ideeën leidend, maar begonnen ook niet-religieus geïnspireerde theorieën invloed te hebben op het Jodendom. De volgelingen van Moshe waren de auteurs van de Biur. Juist het schrijven van dit commentaar maakte dat de Haskalabeweging begon te leven. Er ontstond langzaam een ander Jodendom.
Niet langer leken religieuze ideeën leidend, maar begonnen ook niet-religieus geïnspireerde theorieën invloed te hebben op het Jodendom.
Veranderingen
Wat waren dan die veranderingen die opkwamen met de Haskala? Dat waren er verscheidene. Zo begon men minder klederdracht te dragen. Een kippah – keppeltje – was niet langer nodig voor veel groeperingen. Een ander ingrijpend punt was de veranderingen in de gebedenboekjes. Er werd nog altijd gebeden voor Jeruzalem en voor een terugkeer naar het Heilige Land. Deze teksten werden vervangen met de plaats waar men woonde, want men had het goed in hun eigen land. Ook teksten die refereerden aan de Joodse verlossing door de verwachte Messias werden veranderd met de gedachte dat alle volkeren met elkaar moesten verbroederen. De regels rondom kosher voedsel werden versimpeld. Het was niet nodig om je uiterst strikt aan de voedselwetten te houden. Wanneer Joden mee wilden doen in de maatschappij moesten zij in staat zijn met iedereen om te gaan. De voedselwetten zaten dan nog weleens in de weg. Veel later kwamen er ook vrouwelijke rabbijnen- ook wel een rabbanit genoemd – in het liberale jodendom. Dit soort veranderingen en meer traden op vanaf de Haskala.
Er werd nog altijd gebeden voor Jeruzalem en voor een terugkeer naar het Heilige Land. Deze teksten werden vervangen met de plaats waar men woonde, want men had het goed in hun eigen land.
De veranderingen van de verlichting kwamen geleidelijk, maar in de late jaren dertig van de 19e eeuw drukte Abraham Geiger met een groep andere liberale rabbijnen een sterke stempel op het liberale Jodendom. Eigenlijk alle wetten die het Jodendom tot een afzonderlijke groepering maakten, werden door hen gedag gezegd om zo dichter bij niet-Joodse mensen te kunnen staan. De nadruk kwam te liggen op het morele karakter van de Joodse godsdienst en het religieuze aspect stond niet langer centraal voor deze liberale Joden.
Liberaal versus Orthodox
De reactie op de Haskala verschilde erg binnen gemeenschappen. De Joodse elite van Europa kon zich veelal vinden in de nieuwe ideeën van de Verlichting, maar de traditionele joden konden de veranderingen die hun intrede deden niet uitstaan. De gemeenschappen die zich tegen de Haskala verzetten, noemen we vanaf dat moment de ‘orthodoxie’. Voor de Haskala was er het Jodendom, met hier en daar verschillende accenten, maar met de Joodse verlichting moest er stelling worden genomen tegenover haar ideeën. De keuze van standpunt maakte jouw groepering liberaal of orthodox. Er was ook nog een derde groep. Deze groep vond het idee dat Joden zouden emanciperen helemaal niet gek, maar wilden wel trouw blijven aan de traditie, de ‘halacha’. Zij werden geleid door Samson Raphael Hirsch. Deze rabbijn stond kleine concessies toe zoals het scheren van de baard, maar hield toch vast aan de traditie. Deze groep noemen we de ‘Neo-Orthodoxie’ (ook wel ‘Moderne Orthodoxie’) genoemd. De beweging van Hirsch was belangrijk omdat hij als eerste zei dat er splitsing moest komen in het Jodendom om zo toch vreedzaam voort te leven.
De keuze van standpunt maakte jouw groepering liberaal of orthodox.
Het Jodendom dat verder ging met verlichte ideeën noemen we in het ‘Nederlands Liberaal Jodendom’. Internationaal wordt deze groep aangeduid als ‘Reform Judaism’, of gewoon ‘Reform’. Er was ook nog een andere groep die zich afsplitste van de liberale beweging, omdat zij vonden dat ze nog steeds in het Hebreeuws zouden moeten bidden. Deze groepering begon onder leiding van Zachariah Frankel en werd het ‘Conservative Judaism’ genoemd. Al deze termen zijn niet altijd even makkelijk en maken soms dat je als buitenstaander niet precies snapt hoe alles in elkaar zit, maar lukt het ons om de kerkelijke kaart van Nederland uit te leggen aan een Italiaan? Ik denk het niet.
De Joodse verlichting heeft veel betekend voor het Jodendom wereldwijd. De stromingen zoals we die nu herkennen bestaan eigenlijk alleen door deze beweging. Eigenlijk zijn alle Joden vandaag de dag kinderen van de Haskala.
Volgende week kijken we naar misschien wel de meest bekende stroming van het Jodendom. Het Chassidisme. Die Joden met zwarte lange jassen en pijpenkrullen. Maar wist je dat het Chassidisme eigenlijk een substroming is? Je hoort het al. Het wordt nog ingewikkelder, maar hopelijk ook interessanter. Tot volgende week! ;)